Snelle navigatie

1.1 Vooralarm
1.2 Onderzoek de melding
1.3 Beeldvorming en forensisch onderzoek
1.4 Voorzorgen back-ups
1.5 Effectief alarm
1.6 Initiële crisismeeting
1.7 Melding politie en CERT
1.8 Voorzie een logboek
1.9 Leg register aan voor datalekken
1.10 Schakel externe expertise in
1.11 Maximaliseer de inzet

Het detecteren van een cyberaanval kan op meerdere manieren gebeuren. In het best mogelijke scenario is er automatische monitoring voorhanden die bij bepaalde gebeurtenissen, zoals een plotse toename van dataverkeer op bepaalde plaatsen in het netwerk, de beheerders verwittigt zodat deze informatie verder onderzocht kan worden. 

...

Tijdens de eerste fase van een cyberaanval zal de focus voornamelijk liggen op het onderzoeken van een melding of storing, en het alarmeren van de interne en externe eerstelijnscontacten. Daarnaast dienen de eerste stappen gezet te worden om een verspreiding van de besmetting of aanval te voorkomen en bewijsmateriaal veilig te stellen. 

In deze fase behandelen we de volgende onderwerpen:

1.1 Vooralarm

Deze fase kan gebruikt worden wanneer er zich tekenen manifesteren dat er iets loos is, maar het nog niet helemaal zeker is dat de eigen organisatie getroffen wordt door een cyberaanval. Als actie worden de leidinggevende ambtenaren die de IT-dienst aansturen in kennis gesteld dat er zich problemen voordoen en dat de IT-dienst het onderzoek zal opstarten. Een voormelding bij de communicatiedeskundige of -dienst is ook aangewezen, zodat al geanticipeerd kan worden op mogelijke crisiscommunicatie.

Het is ook aanbevolen om reeds een vooralarm te luiden als er in het eigen lokaal bestuur nog geen tastbare symptomen van onheil zijn, maar men verwittigd wordt door een ketenpartner - denk aan een ander lokaal bestuur, het Centre for Cybersecurity Belgium (CCB), het Cyber Response Team voor Lokale Besturen (Vo-CRT) of een belangrijke toeleverancier van IT-platformen - dat er een reëel risico is op cybercriminaliteit.

Onderzoek de melding

Het crisisbeheer start vanzelfsprekend bij de vaststelling van een ICT-gerelateerd probleem. Via de gangbare meldingsprocedure binnen je lokaal bestuur kan een melding doorstromen door een medewerker of burger. Bij vele incidenten is het vanaf het begin niet duidelijk of het gaat over cybercriminaliteit of een technische storing. Hieronder lijsten we enkele signalen op, die zouden kunnen wijzen op een cyberaanval. 

Signalen voor servers

• Je ontdekt verdachte ‘cron/batch jobs’, automatische taken die niet door een medewerker werden opgezet) 

• Je staat opeens op zwarte lijsten voor spam, bijvoorbeeld omdat malware gebruik maakt van je server om spammails te versturen

• Extra activiteit in de server logs

• Verhoogde belasting van de server

• Applicaties die offline gaan 

Signalen voor computers

• De computer werkt plots een stuk trager

• Pop-ups blijven uit het niets verschijnen 

• Wachtwoorden zijn plotsklaps veranderd, je account is gehackt 

• Er staan nieuwe programma's op een computer 

• Frauduleuze (antivirus) waarschuwingen 

• Contacten ontvangen nepmails, mogelijk met schadelijke links of bijlagen ontvangen

• Een ransomware-bericht komt binnen op de computer, met de vraag om losgeld te betalen in ruil voor toegang tot bestanden en toepassingen 

• De muiscursor beweegt uit zichzelf 

Signalen voor websites

• De browser laat weten bij een websitebezoek dat de website mogelijk gehackt is 

• Een hosting provider laat weten dat de website gehackt is, doordat ze gevaarlijke code hebben aangetroffen 

• Google zoekresultaten geven aan dat de site mogelijk gehackt is of gevaarlijke code kan bevatten 

• De website is onbereikbaar, laadt traag of crasht regelmatig 

• Het is niet langer mogelijk om in te loggen op het content management systeem (CMS) of beheertool 

• De website kent een opvallende daling in bezoekersaantallen 

• Onbekende user accounts worden aangetroffen in het content management systeem 

• Onbekende plug-ins of scripts werden geïnstalleerd op de website 

• De website laat pop-ups zien die niet gelinkt zijn aan de website van je lokaal bestuur 

Bij vermoeden van een grotere problematiek of onduidelijkheid, dient de melding overgemaakt te worden naar de lokale ICT-dienst, DPO, CISO of verantwoordelijke, op basis van interne richtlijnen. Zo kan de melding onderzocht worden en kan men kijken of het gaat over een puur technische storing of cybercriminaliteit. De meest voorkomende cyberincidenten zijn: 

• Social engineering, zoals phishing en impersonatie 

• Onbevoegde toegang

• Denial Of Service

• Aanval met kwaadaardige code, zoals ransomware

• Ongepast gebruik en fraude

• Verlies of diefstal van gegevens 

1.2 Beeldvorming en opstart forensisch onderzoek

Indien het eerste snelle onderzoek van de melding - snelle keuzes en acties zijn essentieel binnen deze fase van het crisisbeheer - de mogelijkheid op cybercriminaliteit niet kan uitsluiten, moeten de mogelijk geïnfecteerde of geïmpacteerde systemen en toepassingen onderzocht worden door de lokale IT-dienst. Een dergelijk forensisch onderzoek is belangrijk voor het vergaderen van bewijsmateriaal, maar kan ook nodig zijn om alle artefacten te verzamelen en de omvang en reikwijdte van de aanval te onderzoeken. Middelen om volledige schijfkopieën te maken en te analyseren, geheugendumps (op afstand) te nemen van een verdachte machine en write-blockers zijn nuttig bij de uitvoering van deze analyse.  

Tijdens het forensisch onderzoek dienen o.a. volgende zaken onderzocht te worden: 

• Wijzigingen in het systeem, configuratiebestanden of bedrijfsgegevens 

• Toegangslogs van servers en toestellen

• Operationele logs van systemen

• Firewall-logs

• Netwerkverkeer

• Meldingen uit endpointbeveiliging

• Gestolen, gemanipuleerde of onbeschikbare data

• Wijzigingen in het systeem, configuratiebestanden of bedrijfsgegevens 

Het is cruciaal voor het forensisch onderzoek dat mogelijk besmette systemen als computers niet uitgezet worden, aangezien op deze manier belangrijke sporen verloren kunnen gaan die gebruikt kunnen worden om de daders te achterhalen en de concrete oorzaak te identificeren. Het is wel mogelijk om de systemen en toepassingen los te koppelen van het internet en lokale netwerk. Bij een virtuele server kan de netwerkadapter los worden gekoppeld in het instellingenscherm. 

Vergeet niet om in deze fase een inventaris op te maken met al het beschikbare bewijsmateriaal en wijs ook een verantwoordelijke aan om dit inventaris bij te houden en bij te werken. Indien het incident ook het lekken van persoonsgegevens betreft, dient dit meteen vastgelegd en geïnventariseerd te worden.

Bij het loskoppelen van servers of computers is het van groot belang dat niets weggegooid wordt en dat ook geen (nieuwe) virusscanners lopen, aangezien dit mogelijke aanwijzingen kan verwijderen.

Panel

Verdieping: Tips en tricks voor forensisch onderzoek

Gezien de complexiteit van de materie is het aangewezen om externe expertise in te schakelen voor forensisch onderzoek indien de ervaring binnen het lokaal bestuur beperkt is. Dat wil echter niet zeggen dat initieel geen stappen ondernomen kunnen worden om zicht te krijgen op de situatie en bewijsmateriaal te vergaren. Hieronder worden enkele tips en aanwijzingen opgelijst: